کاربرد آبیاری قطره ای در زراعت سیب زمینی

ایران در منطقه اي از دنیا واقع شـده کـه متوسـط نـزولات آسـمانی سالانه آن کمتر از یک سوم میـانگین بـارش سـالانه جهـان مـیباشـد. به علاوه توزیع زمانی و مکانی بارشها بسیار ناموزون بوده بـه طـوريکـه حتی در پر بارانترین مناطق نیز در فصل تابستان، گیاهان زراعـی نیـاز به آبیاري دارند. سیب زمینی بعد از گندم، برنج و ذرت بیشـترین سـهم را در میزان تولید محصولات غذایی دارا بوده و نقش مهمی در تغذیـه و سبد غذایی جمعیت جهان دارد.

مقدمه

ایران در منطقه اي از دنیا واقع شـده کـه متوسـط نـزولات آسـمانی سالانه آن کمتر از یک سوم میـانگین بـارش سـالانه جهـان مـیباشـد. به علاوه توزیع زمانی و مکانی بارشها بسیار ناموزون بوده بـه طـوريکـه حتی در پر بارانترین مناطق نیز در فصل تابستان، گیاهان زراعـی نیـاز به آبیاري دارند. سیب زمینی بعد از گندم، برنج و ذرت بیشـترین سـهم را در میزان تولید محصولات غذایی دارا بوده و نقش مهمی در تغذیـه و سبد غذایی جمعیت جهان دارد. در کشورهاي در حال توسـعه اهمیـت غذایی سیب زمینی به مراتب بیشتر است و در ایران بعـد از گنـدم رتبـه دوم را به خـود اختصـاص داده اسـت. از طرفـی مـدیریت آبیـاري، یـا به عبارت کلی تر، آب مهمترین عامـل بـراي تولیـد پایـدار سیب زمینی میباشد. با توجه به مشکل کم آبی در کشور، تلاش در جهـت اسـتفاده بهتــر از آبهــاي استحصــالی و کــاهش از منــابع آب زیــر زمینــی، اجتناب ناپذیر است. بر اساس نتـایج تحقیقـات انجـام شـده در ایـران و جهان، به کارگیري آبیاري قطره ای بـراي آبیـاري گیاهـانی کـه قابلیـت کاشت ردیفی دارند، می تواند یکی از راه کارها مؤثر براي تولید محصـول بیشتر و با کیفیت مناسبتر نسبت به آبیاري سطحی باشد.
مطلب کاربرد آبیاری قطره ای در زراعت سیب زمینی با هدف ترویج نتایج پژوهشی که طی دو سـال زراعـی در مرکز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی خراسان رضـوي (مشـهد)، دماوند و اردبیل اجرا شده، تهیه و تدوین شده است.

روش اجرا

براي استفاده از آبیاری قطره ای در زراعت سیب زمینینکاتی بایـد مـد نظـر قـرار گرفته و رعایت شوند تا بهره برداري از این روش قرین موفقیت باشد کـه عبارتند از:

آماده سازي زمین و کاشت بذر

ابتدا مطابق روش معمول عملیات آماده سـازي زمـین شـامل شـخم، دیسک، لولر در زمـان و شـرایط رطـوبتی مناسـب خـاك انجـام شـود. کودهاي مورد نیاز شامل، فسفر، پتاس و ازت، بـر اسـاس تجزیـه خـاك مزرعه و توصیه کودي موسسـه تحقیقـات آب و خـاك، بـه خـاك داده شود. سپس براي مشخص نمـودن مسـیر خطـوط کاشـت، و یـا محـل استقرار نوارهاي آبیاري، شیارهاي کم عمقی احداث شود. کاشت غده ها می تواند در خاك خشک انجام گیرد و سپس نوارهـاي آبیـاري قطره ای روي زمین پهن شـده و آبیـاري شـروع شـود. اولـین آبیـاري مقـداري سنگینتر انجام شود تا رطوبت کافی به محل غده ها برسد. معمولاً ایـن رطوبت براي سبز کردن غده ها کفایت می کند. در صورت خشک شدن خاك و سبز نشدن غده ها آبیاري مجددا انجام شود. از مرحلـه کاشـت تا سبز شدن غده ها، خاك اطراف غده ها باید مرطوب نگه داشته شـود، ولی نباید غرقاب گردد. تحقیقات انجام شده توسـط سـایر محققـان در نقاط دیگر دنیا نشان داده است که، در مرحلـه سـبز شـدن تـا تشـکیل غده هاي سیب زمینی، باید مقدار آب زیادتر با دور طولانیتر نسـبت بـه مراحل بعدي رشد اعمال شود و از مرحله تشکیل غده به بعد نیـز بایـد رطوبـت مناسـب و کـافی در اطـراف غـده هـاي دختـري تـأمین شـود .
درصورتیکه قبل از سبز شدن غده ها آبیاري سنگین باشد و خاك محل غده ها داراي رطوبت زیاد باشـد و یـا خـاك براي مدت طولانی خیس بماند احتمـال پوسـیدن غـده هـا وجـود دارد. احتمال پوسیدن غده ها در خاكهایی که بافـت سـنگین دارنـد زیـادتر اسـت. لـذا بایـد در ایـن مواقـع دقـت لازم مبـذول شـود. در زراعـت سیب زمینی کــاهش مقــدار آب آبیــاري باعــث کــاهش عملکــرد میشود . در اوایـل دوره رشـد بـراي سبز شدن، به علـت وجـود آب در غـده سـیب زمینـی، آب زیـادي لازم نیست ولی به دلیـل سیسـتم ریشـه اي سـطحی، بـراي تولیـد حـداکثر محصول، نیاز به وجود آب کافی در سطوح رویی خاك می باشد. اما اگـر تنش رطوبتی قبل از تشکیل غده ها باشد تعداد غده ها به شـدت تنـزل مییابـد کـه از ایـن امـر بایـد پرهیـز شـود . به طور کلی سیب زمینی گیاه نسبتاً حساسی به تنش کـم آبـی تشخیص داده شده است . شکل  1 وضعیت زمـین را بعـد از آمـاده سـازي و پهـن کـردن نوارهـاي آبیـاري قطره ای نشان میدهد.

آرایش کاشت

با توجه به نتایج به دست آمده از تحقیق اجرا شده در مراکز تحقیقات کشاورزي خراسان رضوي، اردبیل و ایستگاه تحقیقات دماوند، بـا تـأمین 100 درصد آب مورد نیـاز سیب زمینی، دو آرایـش کاشـت زیـر قابـل توصیه میباشد .
•    آرایش کاشت دو ردیف روي پشته به فاصـله 25 × 35 سـانتیمتـر (فاصله کاشت 25 سـانتیمتـر روي ردیـف و فاصـله ردیـفهـا 35 سانتیمتر روي پشته و یک نوار آبده تیـپ وسـط آنهـا، کـه فاصـله نوارهاي آبده یا شـیارها از یکـدیگر 125 سـانتیمتـر خواهـد بـود. همینطور تراکم کاشت 64000 بوته در هکتار خواهد بود.)

•    آرایش کاشت دو ردیف روي پشته به فاصـله 25 × 45 سـانتیمتـر (فاصله کاشت 25 سـانتیمتـر روي ردیـف و فاصـله ردیـفهـا 45 سانتیمتر روي پشته و یک نوار آبده تیـپ وسـط آنهـا، کـه فاصـله نوارهــاي آبــده یــا شــیارها 150 ســانتیمتــر از یکــدیگر خواهــد بود.همینطور تراکم کاشت 53300 بوته در هر هکتار خواهد بـود.) که بیشتر به منظور تولید غده هاي بذري، خوراکی و یا دو منظـوره، بنا به دلایل زیر نسبت به آرایش کاشت مرسوم در آبیاري سـطحی 25 × 75) سانتی متر با یک نوار آبده تیپ براي هر ردیـف کاشـت) برتري دارند.
•    افزایش عملکرد کل تولید
•    افزایش عملکرد قابل ارائه به بازار
•    میزان غده بذري بیشتر
•    کارائی مصرف آب بالاتر
•    یکنواختی توزیع رطوبت بهتر در منطقه غده ها و ریشـه هـا در دو طرف ردیفهاي کاشت مخصوصاً زمانیکه نیاز آبی کم باشد.
در شکل 2 نمایی از مزرعه بـا آرایـش کاشـت 25 × 45 سـانتیمتـر نشان داده شده است.

نکته: اگر هـدف از کشـت سیب زمینی تولیـد غـده بـراي مصـرف خوراکی باشد، تیمار آرایش کاشت 25 × 45 سانتیمتـر بـا 100 درصـد تأمین آب آبیاري قابل توصیه است زیرا غده ها فضاي بیشتري براي رشد دارند.
لازم به ذکر است که بـه کـارگیري آرایـش کاشـت 125 سـانتیمتـر (فاصله شیارهاي ایجاد شده و یا محل قرار گرفتن چرخ هاي تراکتور)، با تراکتورهاي معمولی براي انجام عملیات خـاك دهـی و یـا زراعـی دیگـر ممکن است به راحتی میسر نباشد. بنابراین پیشـنهاد مـیشـود، ضـمن استفاده از تراکتورهاي چرخ باریک نسبت به تنظیم چرخهاي تراکتور بـا فاصله 130 سانتیمتر (به جاي 125 سانتیمتر) که به راحتی قابـل اجـرا است و در حال حاضر در بعضی مناطق کاربرد دارد، استفاده شود.
استفاده از آرایش کاشتی که براي هر ردیف کشت یـک نـوار آبیـاري در نظر گرفته میشود، به دلیل عدم امکـان انجـام عملیـات ماشـینی در زمان داشت و برداشت و نیز کمی عملکردها نسبت به دو آرایش کاشـت دیگر، قابل توصیه نمیباشد. در شکل 3 پوشش کامل مزرعه در آبیـاري قطره ای نشان داده شده است.

مدیریت آبیاري

سیستمهاي آبیاري قطره ای داراي سه قسمت اصلی:
الف- ایستگاه پمپاژ و مرکز فیلتراسیون
ب- لوله هاي اصلی و نیمه اصلی
ج- لوله هاي فرعی (مانیفولدها) و لوله هاي آبده می باشند.
این سیستمها درصورتی موفقیت آمیز هستند که علاوه بـر طراحـی و اجراي صحیح و استفاده از لوازم مرغوب، مـدیریت بهـره بـرداري از آنهـا صحیح باشد.
سیستم آبیاري قطره اي این امکان را فراهم مـی نماید کـه هـر زمـان بتوان مقدار آب مورد نیاز گیاه را نزدیک ریشه در اختیار گیـاه قـرار داد. ایــن مزیــت بــزرگ باعــث توزیــع یکنواخــت آب آبیــاري در مزرعــه، صرفه جویی در مصرف آب و نهایتاً افزایش کارایی مصـرف آب مـی شـود. در شکل 4 سیستم کنترل مرکزي آبیاري قطره ای نشان داده شده است.

در مناطقی که امکان صدمه دیـدن نوارهـاي آبـده قطـره اي توسـط پرندگان یا جوندگان وجود دارد، مـیتـوان نوارهـا را در عمـق 5 تـا 10 سانتی متري خاك نصب نمود. درصورتیکه لوله ها در زیـر خـاك نصـب گردند، هنگام وجین و یا مبارزه مکانیکی با علفهاي هرز باید دقت لازم براي جلوگیري از آسیب و صدمه رسیدن به آنها به عمـل آیـد. نوارهـاي آبده تیپ معمولاً براي یک بار مصرف و براي یـک فصـل رشـد مـورد استفاده قرار میگیرند. معمولاً نوارهاي آبده با فاصله روزنه هـاي 20 و یـا 30 سانتی متر مناسب می باشند که آبـدهی آنهـا در طـول یـک متـر در فشار 0.6 تا 0.7 بار حدود 4 لیتر در ساعت میباشد. این نوارهـا معمـولاً براي استفاده در یک فصل کاشت تولید میشوند.
بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده هرگونـه کـم آبیـاري در زراعـت سیب زمینی باعث افت عملکرد و کوچک شدن غده ها مـیشـود. اگـر در زمان شروع تشکیل غده ها تنش رطوبتی به گیـاه وارد شـود، بـه دلیـل اینکه دراین مرحله هوا رو به گرم شدن می باشد، غده زایی متوقـف و یـا کاهش یافته و تا زمان سرد شدن هوا (اواخر تابسـتان) تشـکیل مجـدد غده و یا رشد آن به تأخیر خواهد افتاد. در اواخر تابستان (رسیدن فصل سرما) به علت اینکه زمان کافی براي رشد غده هاي تشکیل شده نیست، کاهش قابل ملاحظه اي در کمیت و کیفیت غده ها و در نهایـت عملکـرد پدید خواهد آمد.
مصرف کود
مقدار مصرف کود باید با توجه به توصـیه کـودي بـر اسـاس آزمـون خاك و نظر کارشناس مربوطه باشد. کودهاي فسفره، پتاسـه، نیتروژنـه، گوگردي و ریز مغزيها قبل از کاشت همزمان بـا شـخم بـه خـاك داده می شود. از دادن این کودها با استفاده از سیستم آبیاري قطـره اي بایـد خودداري نمود زیرا که باعث رسوب و گرفتگی خروجیهـاي نـوار آبـده می شود. ازت یا کود سرك از مهمترین عناصر مورد نیاز گیاه می باشـد که بیش از سایر عناصر مورد مصرف قرار مـیگیـرد. میـزان و چگـونگی مصرف آن بر کمیت و کیفیت محصول سیب زمینی اهمیتی خاص دارد.
ازت عنصر متحرك و قابل شستشـو هنگـام آبیـاري اسـت، لـذا مصـرف بیرویه و غیر اصولی آن علاوه بر کاهش بازده کود مصرفی مـی توانـد از مهمترین عوامل آلودگی، منابع آبهاي زیر زمینـی باشـد. از آنجـا کـه مدیریت مصرف کود در کنترل آفات، بیماريها و علـفهـاي هـرز مـؤثر است لذا توجه به نظرات کارشناسـان مربوطـه در ایـن ارتبـاط ضـروري می باشد. کود سرك را میتوان همزمان با آبیـاري بـا اسـتفاده از تانـک کود و یا پمپ تزریق با استفاده از سیستم آبیاري قطره اي به دفعات بـه زمین داد.
توصیه می شود انجام کودآبیاري یک سـاعت پـس از شـروع آبیـاري آغاز و 2 ساعت قبل از خاتمه آبیاري قطع گردد تا فرصـت کـافی بـراي شسته شدن لوله ها و نوارهاي آبده وجود داشته باشد. چنانچه از مخـزن کود براي کودآبیاري استفاده می شود، باید نیاز کودي هر واحـد آبیـاري محاسبه و در آب مخزن کود حل شود و در یک نوبت آبیاري بـه زمـین داده شود تا میـزان کـود داده شـده بـه زمـین یکنواخـت انجـام شـود. میتوان در هر نوبت آبیاري نیـاز کـودي زراعـت را همزمـان بـا آبیـاري تأمین کرد. چنانچه از پمپ تزریـق یـا دسـتگاههـاي مشـابه بـراي وارد کردن کود محلول به داخل لوله ها استفاده می شود، امکان تهیـه کـردن محلول کودي به مقدار زیاد وجود دارد و مقدار کود مورد نیاز هر واحـد آبیاري با تنظیم مدت زمان کوددهی قابل کنترل است.

نتیجه گیري

•    در مجموع هرگونه کم آبیاري در زراعـت سیب زمینی باعـث کـاهش تولید کل غده و همچنین محصول قابل ارائه به بازار میشود.
•    اگر هدف از کشت سیب زمینی تولید غده براي مصرف خوراکی باشـد، آرایش کاشت 25 × 45 سانتیمتر که غده ها فضاي بیشتري براي رشـد دارند، با فاصله نوار آبیاري 150 سانتیمتر، قابل توصیه است.
•    اگر هدف تولیـد غـده بـذري باشـد، تیمـار آرایـش کاشـت 25 × 35 سانتیمتر با فاصله نوار آبیاري 130-125 سانتیمتر، قابل توصیه است.
•    استفاده از آرایش کاشتی که براي هر ردیف کشت یک نوار آبیاري در نظر گرفته میشود، به دلیل عدم امکان انجام عملیات ماشینی در زمـان داشت و برداشت و نیز کاهش عملکرد نسبت به دو آرایش کاشـت فـوق الذکر، قابل توصیه نمیباشد.